برج طغرلبُرْجِ طُغْرُل، از مشهورترین برج‌ْ آرامگاه‌های ایران، مدفن طغرل اول سلجوقی (د ۴۵۵ق/۱۰۶۳م) و برخی دیگر از افراد این خاندان که در ری واقع شده است می‌باشد. ۱ - آرامگاه طغرلبه نوشته قزوینی رازی، طغرل در ری درگذشت و در «گورخانه‌ای پر زینت و آلت»، مدفون شد. [۱]
قزوینی‌رازی عبدالجلیل، النقض، ج۱، ص ۶۳۱، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش.
[۲]
ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ج۱، ص۲۲، تهران، ۱۳۳۲ش.
[۳]
راوندی محمد، راحه الصدور و آیه السرور، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش.
[۴]
بنداری اصفهانی فتح، زبده النصره، ج۱، ص۳۱-۳۲، قاهره، ۱۹۷۴م.
(برای اختلاف در محل دفن طغرل، به اینجا رجوع کنید؛ [۵]
ابن خلکان احمد، وفیات الأعیان وأبناء أبناء الزمان، ج۵، ص۶۷.
). در برخی متون از دفن افراد دیگر آل سلجوق، همچون تتش الب ارسلان (د ۴۸۸ق/۱۰۹۵م) و طغرل سوم (د ۵۹۰ق/۱۱۹۴م) نیز در آرامگاه طغرل اول یاد شده است. از این‌رو، می‌توان از آن به عنوان آرامگاه خانوادگی سلجوقیان یاد کرد. [۶]
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۴۶۵، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۷]
کریمان حسین، ری باستان، ج۲، ص۱۸۲، تهران، ۱۳۵۴ش.
[۸]
شرف س ۱۳۰۲ق شم ۲۹، دوره روزنامه‌های شرف و شرافت، ج۱، ص۶ -۷، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۹]
بنجامین ساموئل گریل ویلز، ایران و ایرانیان، ج۱، ص۵۳، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲ - توجه پژوهشگران به برجبرج طغرل از دیرباز، جهانگردان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. از این‌رو، به ویژه در سفرنامه‌ها به نام برج طغرل یا برج ری اشاره شده است [۱۰]
Porter, KR, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, London, ۱۸۲۱، ج۱، ص۳۶۰.
[۱۱]
Dieulafoy, J, La Perse la Chald E e et la Susiane, Paris, ۱۸۸۷، ج۱، ص۱۳۶.
[۱۲]
Dieulafoy, J, La Perse la Chald E e et la Susiane, Paris, ۱۸۸۷، ج۱، ص۱۳۳.
[۱۳]
Morier, J, A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, London, ۱۸۱۲، ج۱، ص۲۳۳.
[۱۴]
Morier, J, A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, London, ۱۸۱۲، ج۱، ص۲۳۲.
برج طغرل نمونه شاخص آنگونه برج آرامگاه‌هایی است که همچون گنبد قابوس با میل آغاز می‌شود. [۱۵]
Schroeder, E, X The Seljuq Period n , A Survey of Persian Art, Tehran etc, ۱۹۶۷, vol III، ج۱، ص۱۰۲۲.
۳ - نقشه داخلی برجنقشه برج از گونه‌ای است که در سده‌های ۴- ۸ق/۱۰-۱۴م رایج بوده است. [۱۶]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۲۳۷.
[۱۷]
شیبانی زرین‌تاج، «بررسی و تحقیقی پیرامون برج علاءالدوله»، ج۱، ص۹، اثر، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۵ و ۱۶.
تناسبات درست و تزیینات کاملاً دقیق آن، باعث شده است که این برج از جمله جذاب‌ترین و بی‌عیب‌ترین برج آرامگاه‌ها به شمار آید. [۱۸]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۲.
در ساختمان برج از آجر استفاده شده است و نقشه داخلی آن مدور، و شکل خارجی آن ستاره‌ای به ترتیب به قطر ۱۱ و ۱۶ متر با ۲۴ ترک [۱۹]
ذکاء یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج۱، ص۴۳۳، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۲۰]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۲.
و ارتفاع آن حدود ۲۰ متر است. [۲۱]
ذکاء یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج۱، ص۴۳۸، تهران، ۱۳۶۹ش.
برج بر پی و بنیادی از قلوه سنگ و آجر برپا شده که از دیده پنهان است. در حال حاضر پیرامون بنا به شعاع بیش از یک متر محوطه سازی شده که به نظر می‌رسد در تعمیرات سال‌های اخیر ایجاد شده باشد. [۲۲]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۲.
نمای خارجی برج فاقد ازاره است، پره‌ها از پایین برج آغاز، و در بالا در زیر تزیینات طاس‌های بزرگ و کوچک رُخبام برج محو می‌شود. [۲۳]
مشکوتی نصرت‌الله، تهران، ج۱، ص۲۱۵، ۱۳۴۹ش.
۴ - نقشه بیرونی برجبرج در حال حاضر دارای دو ورودی جنوب شرقی و شمال غربی است. سر در ورودی جنوب شرقی یا سر در اصلی پر نقش و نگار، و تا اندازه‌ای از بدنه برج بیرون آمده است. سعی معمار بر آن بوده که به تناسب و تقارن نقشه پره‌ای برج صدمه‌ای وارد نیاید. از این‌رو، ورودی را در فضای میان دو پره ایجاد کرده است، اما در کل نقشه از هماهنگی و توازن گنبد قابوس برخوردار نیست. این ورودی طاقی ضربی دارد که از داخل، نوع چیدن آجرها به شکل جناغی است. بر پیشانی سر در، تزیینات زیبایی وجود داشته که پس از تعمیر، اثری از آن باقی نمانده است. جای آنها لوحی مرمری با تاریخ ۱۳۰۱ق در قاب‌بندی مستطیل نصب شده است. این ورودی با ترکیبی ماهرانه و طاقچه‌سازی‌ها نمایشگر شیوه کاملاً معمارانه است، قاب‌بندی‌های تو در تو نمونه ساده‌تری از تزیینات مشابه آن در یادمان سمیران (طارم) است. در گذشته ردیفی از طاس‌های تقریباً با سطح صاف در قاب بالای سر در قرار داشته است، شکلی که این برج را به یادمان‌های دیگر سلجوقی در شمال غرب ایران، مانند جامع دماوند، بنای پیر تاکستان و برج نقاره‌خانه در ری پیوند می‌دهد. [۲۴]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۳.
۵ - مجریان بنابه نوشته لوحه تعمیر این بنا به فرمان ناصرالدین شاه و زیرنظر امین‌السلطان، با اجرای ابوالحسن معمارباشی صورت گرفته است. [۲۵]
شرف س ۱۳۰۲ق شم ۲۹، دوره روزنامه‌های شرف و شرافت، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۲۶]
اورسل ارنست، سفرنامه، ج۱، ص۲۲۳، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۲۷]
کمال‌الدوله قاجار محمدحسن، جهان نمای مظفری، تهران، چ سنگی.
[۲۸]
Porter, KR, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, London, ۱۸۲۱، ج۱، ص۳۶۰.
در همان زمان به دستور همو باغی نیز پیرامون برج احداث گردید. [۲۹]
اعتمادالسلطنه محمدحسن، چهل سال تاریخ ایران، ج۱، ص۸۵، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۳۰]
کرزن جرج، ایران و قضیه ایران، ج۱، ص۴۶۴، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۱]
جکسن ا و و، سفرنامه، ج۱، ص۴۹۱، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۵۷ش.
۶ - نقشه هنرمندان از برجدر نقشه‌ای که پاسکال کست (۱۲۵۶-۱۲۵۷ق/۱۸۴۰-۱۸۴۱م) از برج ارائه داده، پلکان در دل یکی از پره‌ها مقابل ورودی نشان داده شده است؛ در همین محل است [۳۲]
ذکاء یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج۱، ص۴۳۳، تهران، ۱۳۶۹ش.
که در گزارش کارلاسرنا که در فاصله سال‌های ۱۲۹۴- ۱۲۹۵ق/۱۸۷۷- ۱۸۷۸م در ایران به سر برده، ورودی دومی ایجاد شده بوده که در زمان اقامت او در تهران تنها خمیدگی طاق آن دیده می‌شده است [۳۳]
ذکاء یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج۱، ص۲۰۵، تهران، ۱۳۶۹ش.
این ورودی ظاهراً به هنگام تعمیرات سال ۱۳۰۱ق به در دیگری برای برج تبدیل شده است. در قسمت بالای ورودی شمالی غربی بنا، پلکانی دیده می‌شود که اکنون حدود ۷ متر از سطح زمین فاصله دارد، زیرا با ایجاد در دوم، ورودی پلکان از پایین قطع شده است. با توجه به ارتفاع زیاد، ورود به آن، تنها با نردبان امکان‌پذیر است.۷ - تزیین برجتزیین بالای بدنه خارجی شامل ۳ ردیف طاس‌های بزرگ و کوچک است که در واقع باید آنها را مقرنس ابتدایی دانست. گودی کم درون این تزیینات در مقایسه با عمق مقرنس بسیار کمتر و تقریباً مسطح است. [۳۴]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۳.
اینگونه تزیین نخستین‌بار در گنبد قابوس به کار رفته است، اما در بناهای دیگر دوره سلجوقی هم کمیاب نیست. نمونه‌های دیگر را در نمای خارجی زیرگنبد، مانند گنبد علی ابرقو (۴۸۸ق/۱۰۹۵م)، بالای سر در ورودی برج سه گنبدِ ارومیه (۵۸۰ق/ ۱۱۸۴م)، مؤمنه خاتون در نخجوان (۵۸۲ق)، و روی ساقه گنبد در مسجد جمعه اردبیل (سده ۶ق/ ۱۲م) می‌توان دید؛ همچنین در گوشه‌سازی گنبد، به گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع گلپایگان (سده ۶ق) و جامع اردستان (سده ۶ق)، می‌توان اشاره کرد. [۳۵]
Godard, A, P th r، E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶، ج۱، ص۱۵۹.
[۳۶]
Godard, A, P th r، E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶، ج۱، ص۱۵۹.
[۳۷]
Godard, A, P th r، E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶، ج۱، ص۱۵۵.
[۳۸]
Godard, A, P th r، E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶، ج۱، ص۱۹۵.
[۳۹]
Godard, A, P th r، E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶، ج۱، ص۱۳۹.
[۴۰]
Pope, AU, A Survey of Persian Art, Tehran etc, ۱۹۶۷، ج۸، ص۳۴۵.
[۴۱]
Pope, AU, A Survey of Persian Art, Tehran etc, ۱۹۶۷، ج۸، ص۲۵۹.
در بالای تزیینات طاسی دو ردیف آجرچین از مثلث‌های بیرون آمده و کتیبه‌ای که گفته می‌شود: بر روی در برج طغرل نصب شده بوده است. بالای آنها، تزییناتی ساده به چشم می‌خورد که قرنیز را کامل کرده‌اند. این بخش در تعمیرات دوره ناصری جای‌گزین کتیبه‌ای ارزشمند شده که به خط کوفی بر گرداگرد برج در بالای تزیینات طاسی وجود داشته است. بخش‌هایی از کتیبه از میان رفته در تصاویری که پیش از تعمیر برج کشیده‌اند، مشخص است و سیاحانی مانند موریه و پرتر و دیگر کسانی که برج را دیده‌اند، از آن یاد کرده‌اند. [۴۲]
Dieulafoy, J, La Perse la Chald E e et la Susiane, Paris, ۱۸۸۷، ج۱، ص۱۳۳.
۸ - تاریخ ساختبرخی از پژوهشگران تاریخ ساخت برج طغرل را رجب ۵۳۴/ مارس ۱۱۴۰ می‌دانند. این نظریه برپایه لوح آهنی با نوشته کوفی (متعلق به موزه هنر دانشگاه میشیگان) و با رقم عبدالوهاب قزوینی است (موزه۱، که ادعا شده روی در برج طغرل نصب بوده است [۴۳]
Miles, CG, X Appendix n , Ars Orientalis, Berlin, ۱۹۶۶, vol VI، ج۱، ص۴۶ -۴۵.
[۴۴]
Grabar, O, X The Earliest Islamic Commemorative Structures n , Ars Orientalis, Berlin, ۱۹۶۶, vol VI، ج۱، ص۳۷.
) در حالی که صاحب النقض به هنگام تألیف کتاب خود در حدود سال ۵۶۰ق گورخانه طغرل را بنایی صد ساله می‌داند، [۴۵]
قزوینی‌رازی عبدالجلیل، النقض، ج۱، ص۶۳۱، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش.
بر این اساس بنیاد بنا به دو دهه آغازین سده ۵ق باز می‌گردد. هیلنبراند تزیینات طاسی قرنیز را بهترین سند تاریخ‌گذاری فرض کرده که بی‌تردید سلجوقی است، [۴۶]
Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲، ج۱، ص۸۵.
و پیرنیا نیز آن را در شمار شاهکارهای معماری سبک رازی می‌داند که تا نیم سده پیش از تاخت و تاز مغولان رایج بوده است. [۴۷]
پیرنیا کریم، مجموعه مقالات و مصاحبه‌ها، ج۱، ص ۸۰، یزد، ۱۳۷۷ش.
این بنا با شماره ۱۴۷ به ثبت رسیده است. [۴۸]
مشکوتی نصرت‌الله، تهران، ج۱، ص۲۱۵، ۱۳۴۹ش.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن خلکان احمد، وفیات الأعیان وأبناء أبناء الزمان. (۲) اعتمادالسلطنه محمدحسن، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش. (۳) اورسل ارنست، سفرنامه، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۵۳ش. (۴) بنجامین ساموئل گریل ویلز، ایران و ایرانیان، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، ۱۳۶۳ش. (۵) بنداری اصفهانی، فتح، زبده النصره، قاهره، ۱۹۷۴م. (۶) پوپ آرتور، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری‌افشار، تهران، ۱۳۷۰ش. (۷) پیرنیا کریم، مجموعه مقالات و مصاحبه‌ها، یزد، ۱۳۷۷ش. (۸) جکسن ا و و، سفرنامه، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۵۷ش. (۹) ذکاء یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، تهران، ۱۳۶۹ش. (۱۰) راوندی محمد، راحه الصدور و آیه السرور، به کوشش محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش. (۱۱) سرنا کارلا، سفرنامه، آدمها و آیینها در ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۲) شرف س ۱۳۰۲ق شم ۲۹، دوره روزنامه‌های شرف و شرافت، تهران، ۱۳۵۵ش. (۱۳) شیبانی زرین‌تاج، «بررسی و تحقیقی پیرامون برج علاءالدوله»، اثر، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۵ و ۱۶. (۱۴) ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، ۱۳۳۲ش. (۱۵) قزوینی‌رازی عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش. (۱۶) کرزن جرج، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۷) کریمان حسین، ری باستان، تهران، ۱۳۵۴ش. (۱۸) کمال‌الدوله قاجار محمدحسن، جهان نمای مظفری، تهران، چ سنگی. (۱۹) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش. (۲۰) مشکوتی نصرت‌الله، تهران، ۱۳۴۹ش. (۲۱) تحقیقات میدانی مؤلف. (۲۲) Dieulafoy, J, La Perse la Chald E e et la Susiane, Paris, ۱۸۸۷. (۲۳) Godard, A, P th r- E I r n, Haarlem, ۱۹۳۶. (۲۴) Grabar, O, X The Earliest Islamic Commemorative Structures n , Ars Orientalis, Berlin, ۱۹۶۶, vol VI. (۲۵) Hillenbrand, R, X The Flanged Tomb Tower at Bast m n , Art et soci E t E dans le monde iranien, Paris, ۱۹۸۲. (۲۶) id Rayy, the Tomb Towers of Iran to ۱۵۵۰, Unpublished. (۲۷) Miles, CG, X Appendix n , Ars Orientalis, Berlin, ۱۹۶۶, vol VI. (۲۸) Morier, J, A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, London, ۱۸۱۲. (۲۹) Pope, AU, A Survey of Persian Art, Tehran etc, ۱۹۶۷. (۳۰) Porter, KR, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, London, ۱۸۲۱. (۳۱) Schroeder, E, X The Seljuq Period n , A Survey of Persian Art, Tehran etc, ۱۹۶۷, vol III. (۳۲) University of Michigan, Museum of Art, images, umdl, umich edu/cgi/i/image/image-idex lasttype=simple & view=el. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برج طغرل»، شماره۴۷۱۴. |